Utrecht ook het middelpunt op gebied van duurzaamheid?

Alvorens af te dalen naar de milieudoelstellingen van de gemeente Utrecht, zal ik u – in het kader van volledigheid – kort meenemen naar de ontwikkelingen op nationaal niveau. Vanzelfsprekend hebben niet alleen de besluiten die binnen de stadsgrenzen van Utrecht worden gemaakt invloed op haar doelstellingen, maar ook de beslissingen op hogere bestuursniveaus. Daarnaast zijn gemeenten voor hun milieudoelstellingen in grote mate afhankelijk van financiële bijdrages van de Staat. Duurzaamheid en de milieudoelstellingen hebben een grote rol gespeeld bij de vorming van het huidige kabinet. In het regeerakkoord van dit kabinet is het belang van de Klimaatwet aangestipt. Voor de verwezenlijking van de hierin geformuleerde doelstellingen is het Klimaatakkoord 2018 van belang. Zowel de Klimaatwet als het Klimaatakkoord zullen aan bod komen. Nadat deze landelijke ontwikkelingen de revue hebben gepasseerd, zal het beleid van de gemeente Utrecht worden bekeken. Uiteindelijk zal gepoogd worden een oordeel te vellen over het milieubeleid van Utrecht. Kunnen de doelstellingen van de gemeente Utrecht – in vergelijking met andere gemeenten –  als ambitieus worden gezien?

Regeerakkoord Rutte-III

Op 10 oktober 2017 is het regeerakkoord van Rutte-III gepresenteerd. Hierin wordt uitgegaan van een 49%-emissiereductie in 2030 ten opzichte van het emissieniveau van 1990.¹ Nederland toont zich hierin ambitieus, aangezien op Europees niveau is vastgelegd dat lidstaten zich zullen inspannen voor een emissiereductie van ‘slechts’ 40%. De hoofdlijnen van de afspraken op het terrein van klimaat en energie moeten worden vastgelegd in een Klimaatwet. Ook wordt de noodzaak van het opstellen van een landelijk Klimaatakkoord besproken. Bij de totstandkoming van dit akkoord zullen tal van organisaties betrokken worden, die kunnen bijdragen aan de CO2-reductie. Dit Klimaatakkoord moet meer zekerheid geven om ook daadwerkelijk de doeleinden te behalen. Tenslotte biedt dit akkoord een platform om voortdurend met elkaar in gesprek te blijven en de technologische ontwikkelingen in kaart te kunnen brengen.

‘Het Nederlandse kabinet toont zich ambitieus, aangezien zij een hogere reductie wil bewerkstelligen dan op Europees niveau is afgesproken.’

Klimaatwet

De oorsprong van het voornemen tot het opstellen van een Klimaatwet vloeit niet voort uit het regeerakkoord, maar bestond al geruime tijd. In 2016 werd door toenmalig fractieleider Samson (PvdA) en Klaver (GroenLinks) een wetsvoorstel ingediend, dat zou moeten voorzien in de juridische verankering van de klimaatdoelstellingen.² Afgelopen zomer is het definitieve wetsvoorstel ingediend, waarin het lange termijn doeleind wordt geformuleerd: een 95%-emissiereductie in 2050 ten opzichte van het jaar 1990.³ Op Europees niveau is een reductie van 80% afgesproken. Net als in het hiervoor genoemde regeerakkoord toont Nederland zich ook hierin ambitieus. Ook wordt in 2050 een volledig CO2-neutrale elektriciteitsproductie nagestreefd.

Waar in een eerder wetsvoorstel van de Klimaatwet ook voor 2030 een absolute resultaatsverplichting stond vastgelegd, staat in het laatste wetsvoorstel slechts een streefdoel. Er zal in 2030 gestreefd worden naar een emissiereductie van 49%. Verder wordt in het wetsvoorstel de verplichting aan de regering opgelegd om een Klimaatplan op te stellen. Hierin moeten de hoofdlijnen van het klimaatbeleid van de eerstvolgende tien jaren worden geformuleerd, daarnaast bevat het de aanstaande maatregelen die genomen zullen worden, een beschouwing van de meest recentelijke wetenschappelijke inzichten en de Europese ontwikkelingen. Tenslotte zal de regering ook de financiële gevolgen van het te voeren klimaatbeleid voor huishoudens, bedrijven en overheden in kaart moeten brengen.

Nederlandse Klimaatakkoord

In de Klimaatwet worden de algemene doelstellingen ten aanzien van het Nederlandse klimaatbeleid geformuleerd. Het opstellen van deze doeleinden is één, de verwezenlijking daarvan is twee. In de gesprekken over het Klimaatakkoord worden concrete maatregelen om deze doeleinden te verwezenlijken uiteengezet. Bijzonder aan het Klimaatakkoord is dat de samenstelling niet enkel op ministeries plaatsvindt, maar dat alle relevante maatschappelijke actoren een plaats krijgen aan de onderhandelingstafel. Om een grote hoeveelheid organisaties te kunnen horen en te betrekken bij het akkoord, is er een onderverdeling gemaakt van 5 verschillende sectortafels.

In het korte tijdsbestek van vier maanden zijn de hoofdlijnen van het Klimaatakkoord opgesteld. De maatregelen die zijn voortgekomen uit deze onderhandelingen zouden vervolgens berekend worden door het Planbureau voor de Leefomgeving en het Centraal Planbureau, om enerzijds te bezien of de maatregelen ook écht de gewenste hoeveelheid tonnen reductie opleveren en anderzijds welke financiële lasten deze maatregelen zullen meebrengen. De hoofdlijnen zijn echter op bepaalde gebieden niet concreet genoeg bevonden om te berekenen, vandaar dat uitsluitend een analyse van de maatregelen is opgesteld. Uit deze analyse blijkt dat de hoofdlijnen voldoende potentieel bevatten om de doeleinden te kunnen realiseren.⁴ Dit is dus positief, maar tegelijkertijd wordt wel vermeld dat er onzekerheden in de uitgevoerde analyse bestaan. Deze onzekerheid en de vaagheid van de voorstellen heeft ertoe geleid dat de kabinetspartijen VVD en CDA niet huiverig zijn in het overnemen van de voorstellen.⁵ Dit kan gevolgen hebben voor de oorspronkelijke planning om eind dit jaar het akkoord te presenteren. De komende maanden zal moeten blijken in welke mate dit de totstandkoming van het Klimaatakkoord zal beïnvloeden.

Utrecht

Nu de recente ontwikkelingen op landelijk niveau zijn besproken, kan het milieubeleid van Utrecht aan bod komen. Eerder dit jaar kwam Utrecht in een onderzoek van belangenorganisatie Natuur & Milieu naar voren als duurzaamste stadsgemeente van Nederland.⁶ De uiteindelijke winst werd behaald door de voorsprong van Utrecht ten opzichte van andere steden op het gebied van electriciteitsinkoop en haar energie-, klimaat en CO2-neutraliteitsambitie. Naast dit vergelijkende onderzoek constateert Natuur & Milieu het volgende: gemeenten met ambitieuze doelstellingen weten deze ook vaak in beleid om te zetten.⁷

Coalitieakkoord

Dat Utrecht ambitieus is, is terug te vinden in het coalitieakkoord van de stad. De coalitie, bestaande uit GroenLinks, D66 en ChristenUnie, heeft ruime aandacht gegeven aan de milieuproblematiek. Utrecht wil zich onafhankelijk maken van fossiele brandstoffen voor vervoer, bedrijvigheid en de verwarming van huizen verminderen. Het doel is om zo snel mogelijk klimaatneutraal te worden.⁸ Er zal nu worden ingegaan op enkele bijzonderheden van dit akkoord.

Een aardgasvrij Utrecht?

In het akkoord wordt ruime aandacht gegeven aan het verminderen van gasgebruik. In juli 2017 is in de Warmtevisie van Utrecht aangegeven dat de warmtevoorziening nog voor bijna 100% afhankelijk is van aardgas.⁹ Een jaar eerder presenteerde de minister Economische Zaken de Energieagenda, waarin de doelstelling is opgenomen om in 2050 aardgasvrij te zijn.¹⁰ In het coalitieakkoord van Utrecht wordt aangegeven dat alle nieuwbouwwoningen aardgasvrij en minimaal energieneutraal moeten zijn. Ook de bestaande woningen moeten worden aangepast: in 2030 moeten 40.000 bestaande woningen gasloos moeten zijn. Op dit moment zijn er nog 118.000 woningen aangesloten op aardgas.¹¹ Het mag dus duidelijk zijn dat Utrecht een grote opdracht staat te wachten. Utrecht laat op landelijk gebied haar ambitie zien door deel te nemen aan het Programma Aardgasvrije wijken met de wijk Overvecht-Noord. Dit programma is opgezet om ervaring op te doen met het bouwen van aardgasvrije wijken.¹² Deze Utrechtse wijk gaat dus wellicht het voorbeeld zijn voor de wijk van de toekomst.

Utrecht en haar sturende rol op het gebied van aardgas

Bijzonder aan Utrecht is dat de stad niet alleen de noodzaak ziet om binnen de stadsgrenzen aardgasvermindering te realiseren, maar dat Utrecht zich ook, als één van de voorlopers in Nederland, richt op de maatregelen die het Rijk neemt op dit gebied. Zo zit Lot van Hooijdonk, als wethouder van Utrecht verantwoordelijk voor energie-, mobiliteit- en groenvraagstukken, namens de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) aan tafel bij het eerder besproken Klimaatakkoord.¹³ Zij ziet er dus op toe dat de belangen van de gemeente in het akkoord voldoende worden behartigd.

‘Het doel is om zo snel mogelijk klimaatneutraal te worden.’

Energietransitie

Vanzelfsprekend staat Utrecht ook niet stil op het gebied van energiewinning. Op de planning staat dat vanaf 2020 de gemeentelijke inkoop van energie volledig is verduurzaamd.¹⁴ Daarnaast zullen ook de Utrechtse daken aan veranderingen onderhevig zijn: in 2025 moet op 20% van de Utrechtse daken zonnepanelen liggen.¹⁵ De gemeente heeft bij de beraadslaging over de energietransitie advies ingewonnen bij de inwoners van Utrecht. De inwoners hebben met elkaar een Energieplan samengesteld.¹⁶ Inhoudelijk zijn veel overeenkomsten te vinden met de ideeën in dit plan en de voornemens in het coalitieakkoord.

Intensivering van de milieuzone

Op het moment kent Utrecht een milieuzone voor oudere personen- en bestelauto’s. De ten uitvoerlegging van de uitgebreide milieuzone verliep niet zonder slag of stoot. Het heeft geleid tot juridische procedures tot aan de Afdeling bestuursrechtsspraak van de Raad van State. Deze bestuursrechter heeft uiteindelijk geoordeeld dat Utrecht een milieuzone mocht instellen, ondanks de aangevoerde argumenten die het positieve effect van de milieuzone poogden te ontkrachten.¹⁷ Ook zouden Utrechters onbekend zijn met de strengere milieuregels en zou de milieuzone gemakkelijk zijn te ontwijken.¹⁸ Ondanks deze kritiekpunten geeft de coalitie aan dat zij stapsgewijs naar een milieuzone wil zonder uitstoot in 2030.¹⁹ Voor de logistiek in de binnenstad is al afgesproken om in 2025 emissieloos te zijn.²⁰ Dit zal gevolgen hebben voor het straatbeeld in de binnenstad. Utrecht wil hier het initiatief nemen en samen met andere ambitieuze steden een coalitie vormen om een plan maken ter realisering van dit voornemen.²¹

Conclusie

Al met al kom ik tot de conclusie dat in het vorig politieke jaargang veelbelovende stappen zijn gezet in de lange weg naar een duurzaam Nederland. Het regeringsakkoord geeft blijk van een serieuze houding van het kabinet jegens deze problematiek. Afgelopen zomer zijn de hoofdlijnen van het Klimaatakkoord uitgebracht. Het is mijns inziens een goede zaak dat bij de totstandkoming van dit akkoord een grote hoeveelheid verschillende partijen worden betrokken. Dit komt de draagvlak voor het oplossen van dit probleem ten goede, daarnaast is het verduurzamen van Nederland niet een kwestie van slechts geld investeren, maar vraagt dit het uiterste van iedereen in de samenleving. Echter, bevindt de totstandkoming van het Klimaatakkoord zich nog in een precair stadium, doordat binnen enkele kabinetsfracties onenigheid bestaat over het overnemen van de hoofdlijnen van het Klimaatakkoord. Dit omdat de hoofdlijnen van het Klimaatakkoord op gebieden nog onvoldoende concreet zijn. De komende maanden zal blijken of het hoge tempo van de afgelopen tijd – waarin is nagedacht over concrete milieumaatregelen – behouden wordt.

Utrecht toont zich in ieder geval zeer ambitieus. Dit blijkt niet alleen uit de behaalde resultaten in het onderzoek van belangenverenging Natuur & Milieu, maar ook uit het coalitieakkoord van de gemeente. In de komende jaren is het bestuur van de gemeente van plan om grote stappen te zetten naar een klimaatneutrale stad. De huisvesting van Utrechters, zowel nieuwbouw als bestaande woningen, zal onderhevig zijn aan ingrijpende veranderingen. Hierbij kan men denken aan aardgasvrije woningen en een grote opmars van energiewinning door middel van zonnepanelen. Ook zal het straatbeeld van de binnenstad door intensivering van de milieuzone veranderd worden.

In relatie tot andere gemeenten toont Utrecht daadkracht door deel te nemen aan het Programma Aardgasvrije wijken en de betrokkenheid van wethouder van Hooijdonk bij de behartiging van de belangen van gemeenten bij het Klimaatakkoord.

De voornemens van de stad behelzen maatregelen die zowel een beroep doen op de inwoners van de stad als op de Staat voor de financiële afwikkeling van deze maatregelen. In het kader van laatstgenoemde is het te hopen dat in het kabinet binnen afzienbare tijd overeenstemming komt over het Klimaatakkoord. Op die manier wordt Utrecht niet alleen gewaardeerd voor haar ambities om Utrecht klimaatneutraal te maken, maar kan de stad deze ambities ook verwezenlijken. Met alleen ambities kom je er niet.

Voetnoten

1. Overheid, ‘Vertrouwen in de toekomst’ (Regeerakkoord 2017), p. 37.
2. Kamerstukken II, 2015-2016, 34534, nr. 2.
3.  Ibid.
4. Planbureau voor de Leefomgeving, ‘Analyse van het voorstel voor hoofdlijnen van het Klimaatakkoord’, 2018, p. 50- 51.
5. NOS, ‘Klimaatakkoord komt er dit jaar niet, spanning in coalitie’, https://nos.nl/artikel/2252372-klimaatakkoord-komt-er-dit-jaar-niet-spanning-in-coalitie.html, (geraadpleegd op 1-10-2018).
6. Natuur & Milieu, ‘Quickscan Duurzaamheid Nederlandse gemeenten’, februari 2018.
7. Natuur & Milieu, ‘Quickscan Duurzaamheid Nederlandse gemeenten’, februari 2018, p.27.
8. Gemeente Utrecht, ‘Coalitieakkoord GroenLinks, D66 en ChristenUnie: ‘Utrecht ruimte voor iedereen’, 2018, p. 31.
9. Gemeente Utrecht, ‘Visie op de Warmtevoorziening’, juli 2017 p. 5.
10. Rijksoverheid, ‘Energieagenda: naar een C02-arme energievoorziening’.
11. Gemeente Utrecht, ‘Wonen zonder aardgas’, https://www.utrecht.nl/wonen-en-leven/milieu/duurzame-stad/energie/bewoners/wonen-zonder-aardgas/ (geraadpleegd op 27 september).
12. Rijksoverheid, ‘120 miljoen voor ‘proeftuinen’ aardgasvrije wijken in 27 gemeenten, 1-10-2018.
13. Nederlandse vereniging duurzame energie, ‘Lot van Hooijdonk: “de bewoners van de eerste aardgasvrije wijken mogen niet de sjaak worden”, 14 juni 2018, https://www.nvde.nl/nvdeblogs/lot-hooijdonk-bewoners-eerste-aardgasvrije-wijken-mogen-sjaak-worden/ (geraadpleegd op 1 oktober 2018)).
14. Utrecht, ‘Coalitieakkoord GroenLinks, D66 en ChristenUnie: ‘Utrecht ruimte voor iedereen’, 2018, p. 31.
15. bid.
16.  Gemeente Utrecht, ‘Utrecht: energiek middelpunt van het land’ (Energieplan Utrecht), september 2016
17. ABRvS 8 februari 2017, ECLI: NL:RVS:2017:300.
18. AD, Freke Remmers,  ‘Voorlichting milieuzone Utrecht schiet tekort’, 24-10-2015 (geraadpleegd op 5 oktober);
19. RTV Utrecht, ‘Utrechtse milieuzone is makkelijk te omzeilen’, 26 oktober 2015 (geraadpleegd op 5 oktober).
20. Gemeente Utrecht, ‘Coalitieakkoord GroenLinks, D66 en ChristenUnie: ‘Utrecht ruimte voor iedereen’, 2018, p. 35.
21. Ibid,  p. 36.
22.  Ibid,  p. 34.