Groningers écht boven gas?

Groningers écht boven gas?

Maya Aaldijk               

Vorig artikel | Volgend artikel 

We hebben het allemaal vast wel voorbij zien komen bij de afgelopen Provinciale Statenverkiezingen; de compensatie voor de Groningers. Het is een thema dat veel in het nieuws is. Tegenwoordig voelt men zich niet gehoord waardoor er onvrede heerst onder het volk. Dit was terug te zien in de winst van de BBB tijdens de verkiezingen.¹ De gaswinning in Groningen is een van de oorzaken van die onvrede, wat het een maatschappelijk en veelbesproken probleem maakt.² Wel moet vooraf opgemerkt worden dat dit probleem erg complex is, waardoor lang niet alles hier in detail besproken kan en zal worden. In dit artikel wordt gekeken naar de situatie in Groningen, het uitgebrachte rapport, de compensatie en de kritiek erop. Hoe zit het met de rechten van de Groningers?

De situatie in Groningen

Even helemaal terug naar 1959 toen het allemaal begon. Waarom wordt er gas gewonnen in Groningen? De Nederlandse Aardolie Maatschappij (hierna: NAM) werd na de Tweede Wereldoorlog opgericht door Shell en Esso en de Nederlandse Staat is hier voor 50% eigenaar van. In 1959 werd aardgasveld Slochteren ontdekt, wat een van de grootste gasvelden ter wereld blijkt te zijn met drieduizend miljard kubieke meter gas. In Nederlandse huishoudens, bedrijven en kassen vond een transitie plaats van kolen naar het schonere aardgas. Maatschappijen hadden voor exploratieboringen een boorvergunning nodig waardoor ze in een bepaald gebied voor een bepaalde duur exclusief konden boren naar gas. De Nederlandse economie profiteerde van de boringen, van de jaren ‘60 tot aan 2018 is er namelijk 280 miljard euro mee verdiend.

Begin jaren ‘90 kwam de aap uit de mouw en bleek er een keerzijde te zitten aan de gaswinning; Groningers kregen te kampen met aardbevingen door verzakkingen in de ondergrond, die toenamen in frequentie. Sinds 2012 zijn er al 80.000 meldingen van fysieke schade door de bevingen gemaakt, denk hierbij aan scheuren in muren en wegen. Ook had dit tot gevolg dat het veiligheidsgevoel van Groningers werd aangetast, waardoor er steeds meer vraag ontstond naar het dichtdraaien van de gaskraan. Dit is echter niet zo makkelijk aangezien Nederland destijds al sterk afhankelijk was van Gronings gas. In 2019 waren ruim zeven van de acht miljoen Nederlandse huishoudens aangesloten op het gasnet. Het dichtdraaien van de kraan zou een overschakeling naar andere energiebronnen betekenen, wat een kostbaar proces is. In 2016 presenteerde het kabinet een Energieagenda, waarin oud-Minister van Economische Zaken Henk Kamp van de VVD aangaf ernaar te streven in 2050 volledig aardgasvrij te willen zijn. Dit zou betekenen dat de aardbevingen voorlopig nog zouden aanhouden. Na een flinke aardbeving in 2018 in Zeerijp ontstond er commotie waardoor de NAM een vermindering van gaswinning in bepaalde plaatsen voorstelde, maar desondanks bleven de Groningers sceptisch over wat dit zou betekenen voor de totale productie.³ Enerzijds kan de gaskraan dus niet zomaar dicht doordat de winning veel bijdraagt aan de Nederlandse economie en omdat het hele land dan op de schop moet aangezien de meeste huishoudens en bedrijven na de energietransitie aangesloten en ingesteld zijn op gas. Anderzijds wordt het kabinet steeds meer onder druk gezet door de Groningers, die veelvuldig hun angst uiten naar de overheid.4

Schadeafhandeling, aansprakelijkheid en schadeposten

De relatie tussen de Groningers en de NAM was slecht door het schadeafwikkelingsproces dat door een protocol van de NAM zelf beoordeeld zou worden. Groningers hadden hier kritiek op want zij pleitten voor beoordeling van schades door een onafhankelijk bureau.⁵ De kritiek leidde begin 2018 tot een nieuw schadeprotocol; het Protocol mijnbouwschade Groningen. Er werd een tijdelijke commissie mijnbouwschade Groningen ingesteld, die onafhankelijk van de NAM en de overheid kon beslissen over de oorzaak van de schade en de hoogte van de vergoeding. Dit gold voor de nieuwe schadegevallen en de 8000 schademeldingen sinds 31 maart 2017. Alle 6000 openstaande schademeldingen van vóór die tijd zouden worden afgehandeld met een ‘passende oplossing’ waarvoor de NAM 50 miljoen euro extra beschikbaar heeft gesteld. Het protocol betekende een publiekrechtelijk georganiseerde afhandeling van de schade waardoor individuele schademelders geen zaken meer hoefden te doen met de NAM.

Aansprakelijkheid van de NAM

De onafhankelijke commissie zou de schade beoordelen, waarna de overheid de vergoeding uitkeerde aan de gedupeerden en dit verhaalde op de NAM die aansprakelijk is voor de schade krachtens art. 6:177 BW.⁶ Uit een arrest van de Hoge Raad van 19 juli 2019 bleek in rechtsoverweging 2.3 dat de NAM heeft erkend aansprakelijk te zijn op grond van art. 6:177 lid 1 aanhef en onder b BW.⁷ Deze aansprakelijkheid werd ook bevestigd in rechtsoverweging 7.4 van een uitspraak van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden eind 2019: “NAM en eisers zijn het erover eens dat wanneer eisers schade hebben geleden door de aardgaswinning, NAM voor deze schade aansprakelijk is. In artikel 6:177 BW is onder andere geregeld dat de exploitant van een aardgasveld aansprakelijk is voor schade die ontstaat door beweging van de bodem als gevolg van de exploitatie van dat veld. Het gaat om een risicoaansprakelijkheid. Dat wil zeggen dat NAM ook aansprakelijk is voor schade door de aardgaswinning als haar van de beweging van de bodem of van de schade geen verwijt kan worden gemaakt. De schade komt voor risico van NAM, of zij een fout heeft gemaakt of niet. Voor aansprakelijkheid is voldoende dat er schade is geleden (1) en dat die schade is veroorzaakt door de aardgaswinning (2).”⁸ De onafhankelijke commissie moet dus aan de hand van deze twee punten een eventuele schadevergoeding vaststellen. De commissie kan hierin haar eigen werkwijze bepalen, maar moet wel de normen voor schadevergoeding uit het Burgerlijk Wetboek, zoals de omgekeerde bewijslast, volgen. Dit protocol moest het vertrouwen van Groningers herstellen en de hoor en wederhoor waarborgen. Iedere schademelder kreeg namelijk een zaakbegeleider toegewezen en kon zo ook bezwaar maken tegen de schade-deskundige of het besluit van de commissie. Er kwam dus een beter systeem voor de afhandeling van fysieke schade en het kabinet streefde er met het protocol naar om de gedupeerde Groningers zich gehoord te laten voelen.⁹

Compensatie voor waardedaling van huizen

Er zijn echter nog andere schadeposten die zijn voortgevloeid uit de aardbevingen door de gaswinning. Sinds het begin van de gaswinning in Groningen zijn meer dan 180.000 huizen in waarde gedaald.¹⁰ In 2019 kwam het kabinet met een nieuwe compensatieregeling voor de waardedaling van die huizen door middel van een vast percentage. Oud vicevoorzitter Derwin Schorren van belangenorganisatie Groninger Bodem Beweging stelt dat dit voor sommigen teleurstellend is; “Sommige huizen zijn door de bevingen zo verwoest, dat ze niets meer waard zijn. Dan kan je wel 10 procent beloven, maar 10 procent van niks is ook niks.” De Groningse inwoner Jaap Nauta is ook ontevreden over de nieuwe regeling, hij vindt dat Groningers recht hebben op meer compensatie dan is vastgesteld, zeker omdat de aardbevingen nog aanhouden waardoor het risico op schade nog steeds bestaat. ¹¹ Hierdoor rijst echter de vraag welke posten nog meer gevorderd kunnen worden van de mijnbouwwerkexploitant.

Vergoeding van maatregelen ter voorkoming van schade

In het Burgerlijk Wetboek is een bepaling opgenomen die vergoeding van kosten van maatregelen ter voorkoming en beperking van aardbevingsschade mogelijk maakt, te weten artikel 6:184 BW. Bij toetsing van dit artikel gelden drie vereisten, namelijk een causaal verband tussen de maatregelen en de te beperken schade, de redelijkheid naar aard van de maatregelen en tot slot de redelijkheid van de omvang van de kosten.¹² Het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden stelt in rechtsoverweging 5.4 van een zaak in 2019 dat dit niet enkel een financiële inkleuring is: “Het gaat er om of de te treffen maatregel in het licht van alle omstandigheden redelijk is. Daarbij spelen de aard en de ernst van de dreiging en de daardoor te verwachten schade, de aard van de maatregel (de effectiviteit ervan, de vraag of er een goedkoper alternatief is) en de kosten van de maatregel (mede in verhouding tot de te verwachten schade) een rol. Het hof is, met de rechtbank, bovendien van oordeel dat bij het antwoord op de vraag of sprake is van een redelijke maatregel niet alleen rekening dient te worden gehouden met financiële factoren. Ook het voorkomen van overlast, gelegen in een herhaalde confrontatie, schade en de afhandeling daarvan kunnen bijdragen aan de conclusie dat het redelijk is een maatregel te treffen.”¹³

Vergoeding van gederfd woongenot en smartengeld

Het Hof Arnhem-Leeuwarden heeft in een andere uitspraak in 2019 beslist dat ook gederfd woongenot en smartengeld voor vergoeding in aanmerking komen.¹⁴ In rechtsoverweging 4.1 en 4.2 stelt de rechter dat “eisers bij wie minimaal eenmaal fysieke schade aan de woning is vastgesteld, recht hebben op vergoeding van vermogensschade vanwege gemist woongenot. Daarvoor is wel nodig dat zij eigenaar of huurder zijn van de beschadigde woning. Eisers bij wie minimaal tweemaal fysieke schade aan de woning is vastgesteld, hebben daarnaast recht op vergoeding van smartengeld. Dat smartengeld bedraagt minimaal € 2.500,- per persoon.” ¹⁵ De NAM ging hiertegen in cassatie maar de Hoge Raad heeft de uitspraak van het hof bevestigd.¹⁶

De Hoge Raad bevestigt in het arrest van 19 juli 2019 ook dat immateriële schade en gederfd woongenot vergoed kunnen worden. De hinder moet dan wel boven een bepaald niveau uitkomen voordat NAM aansprakelijk is. De NAM heeft bij de meeste eisers in deze zaak al minstens eenmaal een vergoeding betaald voor de schade aan de woning. Daarmee is voldoende vastgesteld dat de overlast en de hinder bij die eisers boven het niveau is uitgekomen dat zij van de NAM moesten dulden. Bovendien is de fysieke schade een veel duidelijkere vorm van overlast dan andere vormen van hinder zoals geluidsoverlast.¹⁷ “Voor aansprakelijkheid op grond van art. 6:162 BW (onrechtmatige daad) is niet alleen vereist dat schade is geleden, maar ook dat NAM toerekenbaar onrechtmatig heeft gehandeld en dat er causaal verband is tussen dat handelen en de schade.” Aansprakelijkheid van de NAM op grond van art. 6:177 BW houdt dus niet automatisch in dat de NAM ook aansprakelijk is krachtens art. 6:162 BW. Dat betekent dus dat niet iedere hinder die door de exploitant van een gasveld veroorzaakt wordt hem aansprakelijk maakt.¹⁸

Artikel 6:177 lid 1, aanhef en onder b, BW regelt de aansprakelijkheid voor beweging van de bodem als gevolg van de exploitatie van een mijnbouwwerk. De NAM is een dergelijke exploitant als bedoeld in lid 2. Als daarnaast ook nog sprake is van toerekenbaar onrechtmatig handelen van de exploitant en de schade daarmee in een condicio sine qua non-verband staat, blijkt uit rechtsoverweging 2.4.4 dat ook artikel 6:162 BW een grond voor aansprakelijkheid kan zijn. Ook stelt de Hoge Raad dat het bewijsvermoeden van artikel 6:177a BW slechts weerlegd kan worden door voldoende aannemelijk te maken dat de schade niet is veroorzaakt door de aanleg of exploitatie van het mijnbouwwerk, wat volgt uit rechtsoverweging 2.9.7.¹⁹

Groningers boven gas

Ondanks het streven naar onafhankelijkheid van Russisch gas door de oorlog in Oekraïne, heeft het kabinet nu het voornemen om de gaswinning komend of volgend jaar te stoppen om de Groningers een veiligere leefomgeving te bieden. Door de grote hoeveelheid gas die op de internationale markt verhandeld wordt, zou het winnen van Gronings gas winnen geen effect meer hebben op de prijs ervan. Ook kan extra inzet van Gronings gas de Europese markt niet dienen omdat Gronings gas laagcalorisch gas is en Europese huishoudens ingesteld zijn op hoogcalorisch gas. Ook is het kabinet door de jaren heen steeds meer gaan inzien wat de keerzijde is van de gaswinning voor Groningers. Toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen: "De gaswinning uit het Groningenveld heeft jarenlang economische voordelen opgeleverd. De nadelen zijn pas later in volle omvang zichtbaar geworden. Voor mensen in het aardbevingsgebied staan de nadelen niet in verhouding tot de voordelen: telkens terugkerende schades, een gevoel van onveiligheid, vaak voorkomende bevingen, stress en afnemende woningwaardes.” De Nederlandse overheid wil dus inzetten op energiebesparing en import van buitenlands gas indien Rusland de gaskraan naar Europa voor langere tijd helemaal dichtdraait. Hierdoor wil het kabinet de onzekerheid voor Groningers wegnemen en hun veiligheid waarborgen.²⁰

In dat kader publiceerde de parlementaire enquêtecommissie afgelopen februari een rapport parlementaire enquête aardgaswinning Groningen ‘Groningers boven gas’. Er wordt erkend dat de Groningers te lang structureel zijn genegeerd en dat de gaswinning boven de Groningers ging. Ook wordt benoemd dat de gaswinning Nederland veel heeft opgeleverd, economisch gezien ruim 363 miljard euro. Er wordt echter erkend dat dit schaduwkanten heeft en dat de Groningers hier de dupe van zijn. “De enorme omvang van het aantal schades en te versterken huizen, in combinatie met het onvermogen van verantwoordelijke private én publieke partijen om dit tijdig en adequaat aan te pakken, heeft ook bij veel te veel gedupeerden tot leed en dikwijls ernstige gezondheidsklachten geleid. Daarbovenop veroorzaakte dit alles een forse breuk van het vertrouwen van mensen in de overheid, wat ook de jongere generaties in hun toekomstverwachtingen raakt.” De commissie vindt de situatie rampzalig en daarom wordt in de enquête sympathie getoond voor de Groningers. Diverse moties in de Tweede Kamer roepen in 2022 op tot ‘ruimhartige vergoeding’ zoals de NAM dat in 2013 ook al beloofde. De commissie benoemt dan ook terecht dat “de realiteit is dat niemand weet wat daadwerkelijk onder ‘ruimhartig’ wordt verstaan.” Ook zegt de commissie zich te realiseren dat een te geringe financiële vergoeding het geestelijk leed van sommige gedupeerden niet weg kan nemen. De commissie zegt ernaar te streven oplossingen te zoeken die tot ieders tevredenheid dienen, maar beseft ook dat niet alle gedupeerden naar tevredenheid gecompenseerd kunnen worden.²¹ Dat laatste kwam na de publicatie veelvuldig ter sprake in de media. De ene na de andere krantenkop stelde dat de vergoeding niet genoeg was.

De regio wil minimaal 30 miljard euro herstelgeld, zeker als het eerdergenoemde financiële voordeel van de Nederlandse Staat in ogenschouw wordt genomen. Groningen stelt dat voor schadeafhandeling een ongelimiteerd budget beschikbaar moet zijn met daarbovenop een bedrag van 30 miljard euro voor investeringen voor bijvoorbeeld het aardgasvrij maken van woningen.²² Het kabinet komt echter met één tegemoetkoming van ruim 20 miljard euro voor zowel schadeherstel als versterking van huizen, met de kennis dat de schadeafhandelingskosten – die nog kunnen stijgen door nieuwe bevingen – op 5 tot 10 miljard euro worden geschat. Premier Mark Rutte vindt het naar eigen zeggen ongelofelijk belangrijk dat er eindelijk recht wordt gedaan, maar de meningen verschillen over of dat met deze compensatie daadwerkelijk het geval is.²³ René Paas, Commissaris van de Koning, stelt dat er een groot gat zit tussen de wensen van Groningers en het kabinetsplan.²⁴ In het persbericht dat na het rapport volgde werd de nalatigheid jegens Groningers en de miskenning van hun leed en belangen nogmaals benadrukt.²⁵ Uit de kabinetsreactie op het rapport volgden doelstellingen op de volgende vier terreinen: schade en versterken, verduurzaming, welzijn en sociaal herstel, en economisch perspectief. Het kabinet stelt zich elke vijf jaar tussendoelen en heeft het voornemen om zich jaarlijks te verantwoorden over de voortgang. Twee keer in het jaar zullen ook nog overleggen plaatsvinden tussen het Rijk en de regio Groningen waar vervolgens over gedebatteerd wordt in de Tweede Kamer. Het kabinet zal de komende dertig jaar 22 miljard euro uittrekken voor het bevingsgebied, met daarbij maatregelen om de schadeafhandeling milder, makkelijker en menselijker te maken. Het kabinet gaat ervan uit dat die 22 miljard euro ruim voldoende zal zijn, in tegenstelling tot wat regionale bestuurders hebben aangegeven. René Paas houdt aan dat dit bedrag “zeker onvoldoende is om de ereschuld recht te zetten die in decennia gaswinning is ontstaan.” Ook wordt het gebied vergroot waarin de oorzaak van aardbevingsschade wordt onderzocht. Hierdoor kunnen meer mensen in aanmerking komen voor een vergoeding. Eventueel risico op overcompensatie wordt door het kabinet voor lief genomen. Daarnaast is extra geld nog bestemd voor verduurzaming en verbetering van mentale gezondheid, leefbaarheid en economisch perspectief.²⁶

Conclusie en toekomstbeeld

De gaswinning heeft Nederland dus veel opgeleverd, en de Groningers veel gekost. Het negeren van deze groep is eindelijk onder de aandacht van het kabinet en de rest van Nederland gekomen. Het kabinet erkent haar tekortkomingen hierin en probeert dit te compenseren, al is er veel kritiek op de hoogte van die compensatie. Alhoewel veel posten voor vergoeding in aanmerking komen, is het de vraag of dit afweegt tegen de problemen waar de Groningers mee te kampen hadden en nog lang zullen hebben. Het kabinet streeft ernaar dit probleem in de toekomst ook aandacht te blijven schenken. De tijd zal het leren of de compensatie uiteindelijk genoeg zal zijn en of dit het vertrouwen in de overheid zal kunnen herstellen.

Literatuurlijst

1. Rijksuniversiteit Groningen, ‘Onvrede verklaard met de Nederlandse kaart’, (25 april 2023), https://www.rug.nl/news/2023/04/onvrede-verklaard-met-de-nederlandse-kaart (geraadpleegd op 17 mei 2023).
2. M. van Delft, ‘Groningen ontevreden met kabintescompensatie: ‘Ereschuld is niet ingelost’’, (25 april 2023), https://www.nu.nl/binnenland/6260981/groningen-ontevreden-met-kabinetscompensatie-ereschuld-is-niet-ingelost.html, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
3. Historiek, ‘Gaswinning in Groningen’, (4 december 2019), https://historiek.net/gaswinning-in-groningen-geschiedenis-gevolgen/74692/ (geraadpleegd op 17 mei 2023).
4. RTL Z, ‘Waarom we niet stoppen met de gaswinning’, (9 januari 2018), https://youtu.be/4jqwdDcOiqE, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
5. Historiek, ‘Gaswinning in Groningen’, (4 december 2019), https://historiek.net/gaswinning-in-groningen-geschiedenis-gevolgen/74692/ (geraadpleegd op 17 mei 2023).
6. Rijksoverheid, ‘Overeenstemming over nieuw schadeprotocol Groningen’, (31 januari 2018), https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2018/01/31/overeenstemming-over-nieuw-schadeprotocol-groningen, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
7. HR 19 juli 2019, ECLI:NL:HR:2019:1278, r.o. 2.3.
8. Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 17 december 2019, ECLI:NL:GHARL:2019:10717, r.o. 7.4.
9. Rijksoverheid, ‘Overeenstemming over nieuw schadeprotocol Groningen’, (31 januari 2018), https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2018/01/31/overeenstemming-over-nieuw-schadeprotocol-groningen, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
10. RTL Z, ‘Waarom we niet stoppen met de gaswinning’, (9 januari 2018), https://youtu.be/4jqwdDcOiqE, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
11. RTL Nieuws, ‘Groningers niet blij met compensatieregeling: ‘Het gaat soms om tonnen’’, (24 april 2019), https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/4689006/groningen-wiebes-aardbevingen-nam-compensatie-waardedaling, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
12. D. Linstra, ‘Groningse aardbevingsschade: voor welke kosten van schadebeperkende maatregelen draait NAM op?’, (februari 2020), https://www.vantraa.nl/nl/kennis/groningse-aardbevingsschade-voor-welke-kosten-van-schadebeperkende-maatregelen-draait-nam-op/, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
13. Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 16 juli 2019, ECLI:NL:GHARL:2019:5849, r.o. 5.4.
14. De Rechtspraak, ‘Gedupeerden aardbevingen (deels) ook recht op vergoeding immateriële schade’, (17 december 2019), https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Organisatie/Gerechtshoven/Gerechtshof-Arnhem-Leeuwarden/Nieuws/Paginas/Gedupeerden-aardbevingen-deels-ook-recht-op-vergoeding-immateriele-schade.aspx, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
15. Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 17 december 2019, ECLI:NL:GHARL:2019:10717, r.o. 4.1 en 4.2.
16. Hoge Raad, ‘Beslissing hof dat gedupeerden aardbevingen Groningen recht hebben op vergoeding gederfd woongenot en immateriële schade definitief’, (15 oktober 2021), https://www.hogeraad.nl/actueel/nieuwsoverzicht/2021/oktober/beslissing-hof-gedupeerden-aardbevingen-groningen-recht-vergoeding/, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
17. P. Tanja, ‘Groninger aardbevingsschade: schadevergoeding voor bewoners’, (28 oktober 2021), https://cassatieblog.nl/aansprakelijkheid-en-schadevergoeding/groninger-aardbevingsschade-schadevergoeding-voor-bewoners/#:~:text=De%20aansprakelijkheid%20van%20NAM%20kon%20in%20deze%20zaak,als%20gevolg%20van%20de%20exploitatie%20van%20dat%20veld, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
18. HR 15 oktober 2021, ECLI:NL:HR:2021:1534, r.o. 2.6.1.
19. HR 19 juli 2019, ECLI:NL:HR:2019:1278, r.o. 2.9.2, 2.9.3, 2.12.5 en 2.13.7.
20. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, ‘Minder Russisch gas, meer Gronings gas?’, (26 september 2022), https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken-en-klimaat/het-verhaal-van-ezk/weblogs/2022/gronings-gas, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
21. Tweede Kamer der Staten-Generaal, ‘Groningers boven gas’, https://rapportaardgaswinning.tweedekamer.nl/, (geraadpleegd op 17 mei 2023).
22. NU.nl, ‘Heel Groningen kijkt naar Den Haag: komt kabinet na bevingen met 30 miljard?’, (25 april 2023), https://www.nu.nl/politiek/6260848/heel-groningen-kijkt-naar-den-haag-komt-kabinet-na-bevingen-met-30-miljard.html, (geraadpleegd op 18 mei 2023).
23. NOS Nieuws, ‘Kabinet komt met 20 miljard euro voor Groningen, fors minder dan gevraagd’, (20 april 2023), https://nos.nl/collectie/13902/artikel/2472166-kabinet-komt-met-20-miljard-euro-voor-groningen-fors-minder-dan-gevraagd, (geraadpleegd op 18 mei 2023).
24. E. van der Aa, ‘Kabinet weet wat het Groningers wil bieden om ereschuld in te lossen, maar ‘gat is nog groot’’, (18 april 2023), https://www.ad.nl/binnenland/kabinet-weet-wat-het-groningers-wil-bieden-om-ereschuld-in-te-lossen-maar-gat-is-nog-groot~af582e23/, (geraadpleegd op 18 mei 2023).
25. Tweede Kamer der Staten-Generaal, ‘Persbericht over rapport Groningers boven gas’, https://www.tweedekamer.nl/Groningen/rapport/persbericht, (geraadpleegd op 18 mei 2023).
26. Accountant, ‘Kabinet gaat zich jaarlijks verantwoorden over voortgang ‘Groningen’’, (25 april 2023), https://www.accountant.nl/nieuws/2023/4/kabinet-gaat-zich-jaarlijks-verantwoorden-over-voortgang-groningen/, (geraadpleegd op 18 mei 2023).